حبس تعزیری، یکی از انواع مجازات‌هایی است که قانونگذار در برابر ارتکاب برخی اعمال ممنوع تعیین میکند. بر اساس ماده ۱۸ قانون مجازات اسلامی، تعزیر مجازاتی دانسته میشود که مشمول حد، قصاص یا دیه نیست و در پی انجام ممنوعیت‌های شرعی یا تخلف از مقررات حکومتی اعمال می‌گردد. نوع، مقدار، کیفیت اجراء و مقررات مربوط به تخفیف، تعلیق، سقوط و سایر احکام تعزیر به موجب قانون تعیین میشود.
بدین‌ترتیب، در جرائم تعزیری، امکان در نظر گرفتن عواملی همچون انگیزه مرتکب، نحوه رخ دادن جرم، اوضاع روحی متهم و شرایط دیگر وجود دارد. همین موضوع سبب شده است که میزان و نوع تعزیر، انعطاف بیشتری نسبت به مجازات‌های حدی داشته باشد. در نتیجه، وقتی فردی عملی انجام می‌دهد که عنوان مجرمانه تعزیری بر آن صدق میکند، ممکن است به حبس یا انواع دیگر مجازات‌های تعزیری محکوم شود.
برای مشاوره تلفنی با وکلای ما روی صفحه موردنظر کلیک کنید.
تفاوت مجازات تعزیری و حدی
در نظام حقوق کیفری اسلام، مجازات‌ها به‌طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می‌گردند: مجازات‌های حدی و مجازات‌های تعزیری.
در مجازات‌های حدی، حد و مرز آن در شرع معین شده است و قاضی اختیار کاستن یا افزودن ندارد. برای نمونه، اگر جرمی ذیل عنوان حدی تعریف گردد، میزان دقیقی از شلاق یا دیگر شیوه‌های تنبیهی در متون دینی بر آن مقرر است و دادگاه ناگزیر از اجرای همان مقدار می‌باشد.
اما در مجازات تعزیری، میزان و نوع تنبیه از سوی قانونگذار تعیین میشود و دادرس می‌تواند بر پایه شرایط پرونده، سوابق مجرم، انگیزه او و عوامل دیگر، مجازاتی کمتر یا بیشتر (در حد قانونی) تعیین کند. این انعطاف، ناشی از جنبه وضعی و غیرشرعی بودن تعزیرات است. بدین معنی که قانون بر اساس مصالح اجتماع و الزامات روز، اعمالی را جرم‌انگاری نموده و برای آن‌ها حبس و تنبیهات دیگر در نظر گرفته است.
انواع و درجات حبس تعزیری
قانون مجازات اسلامی، حبس تعزیری را در هشت درجه دسته‌بندی میکند که در ماده ۱۹ همین قانون بازتاب یافته است. به‌جز موارد قصاص نفس یا حبس ابد، هر نوع زندانی که قانون در چارچوب تعزیر تعیین نماید، حبس تعزیری نام دارد. هدف از این تنوع آن است که بسته به شدت جرم، خسارت واردشده به بزه دیده و دیگر عوامل موثر، میزان حبس متناسب تعیین گردد.
درجه‌بندی حبس‌های تعزیری از یک تا هشت، بر اساس شدت عمل انجام‌شده و گستره آثار آن است. این درجات به‌ترتیب زیر تعریف می‌شوند:
-
درجه یک: حبس بیش از ۲۵ سال
-
درجه دو: حبس ۱۵ تا ۲۵ سال
-
درجه سه: حبس ۱۰ تا ۱۵ سال
-
درجه چهار: حبس ۵ تا ۱۰ سال
-
درجه پنج: حبس ۲ تا ۵ سال
-
درجه شش: حبس ۶ ماه تا ۲ سال
-
درجه هفت: حبس ۹۱ روز تا ۶ ماه
-
درجه هشت: حبس تا ۳ ماه
هر درجه، محدوده‌ای برای تعیین تعداد سال‌های حبس دارد و نمی‌توان بدون دلیل محکم قانونی، مقدار آن را فراتر برد. در صورتی که کسی دست به جرم تعزیری بزند، قاضی بر اساس درجه‌بندی فوق و ملاحظه عوامل مختلف، حکم مرتبط را صادر میکند.
به نقل از دکتر محمد آشوری، استاد حقوق کیفری دانشگاه تهران: «حبس تعزیری برخاسته از سیاست کیفری دولت‌هاست و انعطاف‌پذیری آن در تعیین، تخفیف، یا حتی تبدیل مجازات، تفاوت اصلی آن با حبس حدی است. در واقع، حبس تعزیری ابزاری در دست قاضی برای تحقق عدالت کیفری متناسب با شرایط فردی و اجتماعی مرتکب است.
موارد صدور حبس تعزیری
وجود حبس تعزیری نشانه آن است که بسیاری از اعمالی که امنیت مالی، جانی یا حیثیتی اشخاص و جامعه را تهدید میکند، در گستره دعاوی کیفری قابل پیگیری بوده و قانون برای آن‌ها زندان مشخص ساخته است. برخی جرائم با آن‌که ممکن است از نظر عرف شدید نباشند، اما قانونگذار برای پیشگیری از آسیب عمومی و برای حمایت از آرامش جامعه، روش حبس را پیش‌بینی کرده است.
دامنه جرائمی که به حبس تعزیری منجر می‌شوند بسیار گسترده است. از جمله مصادیق زیر را میتوان نام برد:
-
جرائم علیه اموال: شامل کلاهبرداری، خیانت در امانت، منجر کردن چک بی‌محل، تخریب اموال عمومی و خصوصی، آتش‌زدن اموال و غیره.
-
جرائم علیه اشخاص: شامل توهین، افترا، قذف (اتهام رابطه نامشروع به دیگری)، انتشار اکاذیب و انتشار تصاویر شخصی بدون رضایت.
-
جرائم علیه امنیت داخلی و خارجی کشور: جاسوسی، خرابکاری در تاسیسات عمومی یا خصوصی، ایجاد هراس گسترده در جامعه و موارد مشابه.
علاوه بر دسته‌بندی کلی فوق، مواردی مانند فرار مالیاتی یا احتکار کالا، کم فروشی و گران فروشی، جعل اسناد و استفاده غیرمجاز از آن‌ها، قاچاق ارز و مواردی از این دست نیز در رده جرائم تعزیری قرار می‌گیرند. بسته به نوع جرم و میزان ضرر وارد شده، ممکن است فرد متهم به حبس کوتاه مدت (مثلا چند ماه) یا حبس طولانی مدت (مثلا چند سال) محکوم شود.
حبس‌های تعزیری غیر قابل تعلیق
برخی جرم‌ها از دیدگاه مقنن، آن‌قدر خطرناک محسوب می‌شوند که حتی حبس تعزیری آن‌ها نیز قابل تعلیق نیست. از جمله میتوان موارد زیر را برشمرد:
-
اقدامات علیه امنیت داخلی و خارجی کشور، آسیب‌رسانی به شبکه آب، برق، گاز، نفت و مخابرات
-
جرائم سازمان یافته، سرقت مسلحانه یا مقرون به آزار، آدم‌ربایی، اسیدپاشی
-
قدرت‌نمایی با سلاح سرد یا گرم و ایجاد مزاحمت برای عموم، تشکیل مراکز فحشا
-
قاچاق عمده مواد مخدر، روان گردان‌ها، مشروبات الکلی یا سلاح و مهمات
-
تعزیر بدل از قصاص نفس، معاونت در قتل عمدی، محاربه، فساد فی‌الارض
-
جرائم مالی و اقتصادی هنگفت که مبلغ آن از مقدار مشخصی بالاتر باشد
-
در چنین مواردی، دادگاه اجازه تعلیق مجازات را ندارد و باید حکم را اجرا کند.
آیا حبس تعزیری قابل بخشش است؟
پرسشی که برای بسیاری پیش می‌آید آن است که آیا این گونه حبس‌ها اصولاً مشمول بخشودگی یا تخفیف می‌گردند یا خیر. واقعیت این است که امکان بخشش برای حبس‌های تعزیری وجود دارد، ولی در چارچوب ضوابط مشخصی اعمال میشود. مجریان قانون راه‌هایی تعیین کرده‌اند تا تحت شرایطی معین، حبس به حال تعلیق درآید، کوتاه شود یا حتی با کیفیت ویژه‌ای عفو شود.
شرایط بخشش حبس تعزیری
برای اینکه حبس تعزیری مورد بخشش قرار گیرد، پیش از هرچیز باید مشخص گردد که جرم مورد نظر در دسته جرائمی است که امکان بخشش و تخفیف را دارند. در جرائم تعزیری درجه یک و دو، تعلیق حبس مطرح نیست. اما در جرائم تعزیری درجه سه تا هشت، این فرصت وجود دارد که قاضی یا مقام قضایی، بسته به اوضاع و احوال مرتکب، بهره‌مندی از شرایط تخفیف و بخشش را صادر کند.
افزون بر آن، اگر کسی در مدت یک سوم از زمان حبس خود رفتار نیک نشان دهد، یا پیش از صدور حکم قطعی، رضایت شاکی خصوصی را جلب کند، زمینه تعلیق باقی‌مانده از حبس او وجود خواهد داشت. البته در صورت وقوع جرم تازه هنگام حبس تعلیقی، آن دوره بخشودگی لغو میشود.
جهات تخفیف و بخشش حبس تعزیری
قانون فهرستی از جهات تخفیف مجازات را درج نموده است. از جمله مواردی مانند همکاری موثر در شناسایی شرکا یا معاونان جرم، افسوس و ندامت واقعی نسبت به عمل، گذشت بزه‌دیده، اوضاع‌واحوال خاص روحی یا جسمی متهم، تلاش در جبران ضرر و زیان وارد شده و خفیف‌بودن خسارت جرم. در صورت تحقق حتی یکی از این جهات، ممکن است حبس به شیوه‌های گوناگون کاهش داده شود.
برای بهره‌مندی از بخشش حبس، باید دست‌کم یکی از موارد تخفیف وجود داشته باشد و مرتکب، شرایط توبه و اصلاح خویش را نشان دهد یا شواهدی مبنی بر کاهش خطر تکرار عمل خلاف ارائه دهد. چنانکه شاکی خصوصی هم از خسارت خود گذشت کند، احتمال بخشودگی بیشتر خواهد شد.
عفو حبس تعزیری
عفو مجازات‌های تعزیری گاه صورت عمومی دارد؛ بدین معنی که مقام عالی کشور در مناسبت‌های خاص فرمانی صادر میکند تا شماری از محکومان، مشمول کاهش یا بخشودگی مجازات شوند. این روند شامل حال افرادی که جرائم امنیتی و سازمان‌یافته انجام داده‌اند، نمی‌گردد. افزون بر این، میتوان عفو را به شکل موردی هم اعمال کرد؛ یعنی اگر فرد به‌طور مشهود ثابت کند که در دوران حبس رفتار شایسته‌ای داشته و زیان‌های متضرر را نیز جبران کرده، امکان بهره‌مندی از عفو مشروط خواهد داشت. البته در همه موارد، تشخیص نهایی برعهده مقام قضایی یا کمیسیون مربوط است.
تبدیل و جایگزین‌های حبس تعزیری
بسیاری از افراد به‌دنبال آن هستند که مجازات حبسشان به محکومیتی سبک‌تر تبدیل شود. قانون مجازات اسلامی نیز راهکا رهایی پیش‌بینی کرده تا در جرم های کم‌اهمیت‌تر یا شرایطی که امکان اصلاح فرد بالاست، به‌جای فرستادن او به زندان، تنبیه دیگری تعیین گردد. این راهکارها را میتوان "مجازات‌های جایگزین" نامید.
بر این اساس، دوره‌های مراقبتی، خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی و مواردی از این دست، تحت عنوان مجازات‌های جایگزین حبس معرفی شده‌اند.
-
خرید حبس تعزیری
واژه "خرید حبس تعزیری" در قوانین به‌طور مستقیم نیامده، اما مفهوم آن در قالب "تبدیل حبس به جزای نقدی" مطرح می‌گردد. یعنی اگر شرایط برای قاضی محرز شود، می‌تواند جزای نقدی را جایگزین بخشی از دوران زندان کند. این امر در جرائم تعزیری درجه شش تا هشت و گاه پنج، هنگامی که یکی از جهات تخفیف برقرار باشد، اعمال میشود.
-
شرایط عمومی و اختصاصی استفاده از جایگزین نقدی
نخستین شرط، گذشت شاکی خصوصی است. بدون گذشت، دادگاه در بسیاری از موارد نمی‌تواند از مجازات نقدی جایگزین بهره گیرد. دومین شرط، وجود دست‌کم یکی از جهات تخفیف مانند ندامت یا همکاری موثر. سومین نکته، این است که اگر حداکثر مجازات قانونی جرم سه ماه باشد (یا تا شش ماه حبس)، قاضی می‌تواند به‌سرعت کیفر حبس را به جریمه نقدی تغییر دهد، مگر اینکه فرد سابقه کیفری موثر داشته باشد.
در جرائم غیرعمدی که حداکثر کیفر آن حبس کمتر یا تا دو سال تعیین شود، معمولا دستگاه قضایی ناچار است جزای نقدی جایگزین را اعمال کند. اما وقتی مدت حبس بالای دو سال باشد، دادگاه با رعایت شرایط و مصالح عمومی تصمیم می‌گیرد.
-
مبلغ خرید حبس تعزیری روزانه
در قوانین، اصطلاح قیمت هر روز حبس به عنوان جزای روزانه نیز وجود دارد. رقم این جزای روزانه، مطابق مصوبات مشخص میشود و ممکن است طی چند سال ثابت باقی بماند و سپس افزایش یابد. برای نمونه، ممکن است برای هر روز از حبس، مبلغی چون یکصد هزار تومان تعیین شود که محکوم با پرداخت آن، به‌جای یک روز زندان، جریمه را بپردازد. البته این مقدار، تابع تغییرات تورم و تصمیم نهادهای قانون‌گذاری است.
-
تبدیل حبس تعزیری به تعلیقی
طبق مواد قانون مجازات اسلامی، حبس تعزیری در درجات سه تا هشت می‌تواند به حالت تعلیقی درآید؛ به این معنا که دادگاه اجرای بخشی یا تمام حبس را از یک تا پنج سال تعلیق میکند.
اساسی‌ترین شرط، آن است که متهم سابقه کیفری سنگین نداشته باشد و دست‌کم یکی از جهات تخفیف بر او صدق کند. همچنین، اگر فرد یک‌سوم از حبس را تحمل نماید، می‌تواند از دادستان یا قاضی اجرای احکام درخواست نماید که باقی مانده زندان معلق گردد.
شرط دیگر آن است که اثبات شود فرد واقعا در مسیر اصلاح قرار گرفته. همچنین، همکاری او در روشن‌شدن ابعاد جرم، جلب رضایت شاکی و حسن‌رفتار در طول اجرای بخشی از حبس، تاثیر فراوانی در پذیرفتن درخواست تبدیل حبس دارد.
البته توجه داشته باشید که برخی دسته‌های مجرمانه را قانونگذار از دایره تعلیق بیرون گذاشته است. مثل جرائم امنیتی سنگین، سرقت مسلحانه، آدم‌ربایی، اسیدپاشی، قاچاق گسترده مواد مخدر یا سلاح و موارد بهره‌مند از خشونت شدید. در این جرائم، حتی اگر محکوم بخواهد و شاکی نیز گذشت کرده باشد، امکان تعلیق حکم یا جایگزینی با مجازات نقدی وجود ندارد. چرا که امنیت همگانی تحت تهدید بوده و باید قاطعانه واکنش نشان داد.
نحوه اعتراض به حکم حبس تعزیری
محکوم می‌تواند نسبت به حکم صادره اعتراض کند. قانون فرصت تجدیدنظر را در اختیار محکوم‌علیه قرار می‌دهد تا در صورت وجود ایرادات، دادگاه بالاتر یا مرجع صالح، حکم را بازبینی کند. برای این کار، محکوم یا وکیل او باید لایحه‌ای تهیه و تقدیم مرجع بالاتر کند.
در پرونده‌های حبس تعزیری، دو نکته اهمیت ویژه دارد:
-
نداشتن سابقه کیفری موثر می‌تواند عاملی برای کاهش مجازات شود.
-
در جرائم تعزیری درجات شش تا هشت، توبه مرتکب و روشن شدن اصلاح او، می‌تواند منجر به سقوط تعزیر گردد. ازاین‌رو، ممکن است در مرحله تجدیدنظر، قاضی حکم سبک‌تری صادر نماید.
سخن پایانی
حبس تعزیری یکی از مجازات‌هایی است که با توجه به نوع جرم و شدت آن، در قوانین کیفری ایران در درجات مختلف اجرا میشود. این مجازات می‌تواند از چند روز تا چندین سال متغیر باشد. نکته مهم این است که در مجازات‌های سبک‌تر (درجه سه تا هشت)، امکان تخفیف، تعلیق یا جایگزینی آن وجود دارد، اما این امر به عواملی مانند جبران خسارت بزه‌دیده، حسن رفتار متهم و جلب رضایت شاکی بستگی دارد.
در جرائم شدیدتر (درجات یک و دو)، که معمولاً امنیت جامعه را تهدید می‌کنند، بخشش یا تعلیق مجازات بسیار دشوار یا غیرممکن است. بنابراین، متهمانی که خواهان تخفیف مجازات هستند، باید برای جلب گذشت شاکی و نشان دادن اصلاح رفتار خود تلاش کنند.
در چنین شرایطی، بهره‌گیری از یک وکیل متخصص می‌تواند تأثیر بسزایی در کاهش یا تعدیل مجازات داشته باشد. وکلای حقوقی وکیلوند با تجربه بالا در امور کیفری، همراهی مطمئن برای دفاع از حقوق شما در دادگاه خواهند بود.
در نهایت، سیستم قضایی ایران با رعایت ضوابط قانونی، امکان اعتراض و تجدیدنظر در مجازات را فراهم کرده است، به‌خصوص اگر شرایط تخفیف برای متهم مهیا باشد.
